13. КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ӨРІСІ
Қазақстанда жеке қабылданған Тұтыну кооперациясы туралы заң бар. Сондықтан кез келген кооператив жұмысының шыңы – заң. Заң барлық қатынастарды реттейді. Кез келген дау-дамайда, кез келген жағдайда сіз қашанда Тұтыну кооперациясы туралы заңға сүйенуіңіз керек. Заңда мемлекеттік органдар кооперативтердің қызметіне араласа алмайды деп жазылған. Бұл мемлекетке кооператив қызметіне араласуға тыйым салынған жалғыз ұйымдық-құқықтық нысан. Сонымен қатар, егер кооператив мемлекеттік органдардың араласуы нәтижесінде шығынға ұшыраса, кооперативтер тіпті, шот беруі мүмкін деп жазылған.
Кез келген кооперативті реттейтін екінші тетік – бұл жарғы. Жарғы заңға қайшы келмеуі керек. Бірақ заң кооперативтердің барлық нысандарын сипаттай алмайды. Мұны ешкім жасай алмайды, бұл мүмкін емес. Сондықтан олар Жарғы және Шарт сияқты жеке тетік жасады. Сонымен: Заң, Жарғы, Шарт. Жарғыда көрсетілмеген нәрсе шартта көрсетіледі.
Өзін-өзі реттеу деп аталатын тетік бар. Кооперативтер көп болғандықтан және әрбір кооператив қаншалықты үлкен әрі алып болса да, ол сарапшыларға, үкіметпен байланыс жөніндегі маманды ұстауға және т. б. ақша жұмсай алмайды. Сондықтан біз мемлекеттік органдармен қарым-қатынас функцияларын өз мойнына алатын Ұлттық кооперативтер қауымдастығын құрдық. Бірақ біздің Қауымдастық мемлекеттік органдармен жұмыс істейтіндіктен, біз мемлекеттік органдарға талап қоя аламыз. Біз кооперативтерге жер керек деп талап қоямыз, қорғаймыз, алып шығамыз. Жалпы, біз кооперативтердің дамуы үшін бәрін жасап жатырмыз. Бірақ мемлекет былай деп айтады: «Жақсы, біз саған көмектесеміз, бірақ сенің қоғамға қандай пайдаң тиеді?». Біз адамдар ел экономикасын дамытып, салық төлейтін жарғы жасаймыз дейміз. Ең бастысы, жарнашылардың мүдделері біздің үлгілік жарғымызбен қорғалған.
Біздің қауымдастық шеңберінде өзін-өзі реттеу аясында әрекет ететін кооперативтер біздің үлгі жарғымызды қабылдап, Ұлттық қауымдастық әзірлеген ережелерді өз еркімен орындай бастаса, бұл өте маңызды. Сонда біз қауымдастық ретінде сіздің жарнашылардың құқықтарын қорғайтыныңызға сенімді боламыз. Сізге де оңай болады, өйткені мемлекет пен кооператив арасында немесе кооператив ішінде дау туындаған жағдайда бейтарап орган анық-қанығын шешуге көмектеседі.
Басқа кооперативтер біздің үлгілік жарғымызды қабылдамауы мүмкін. Бірақ біз Қауымдастық ретінде былай дейміз: «міне, мына компанияларға кепіл бере аламыз, бұл қаржылық пирамида емес, олар ашық, олар таза, олар барлық құжаттарын ашық көрсетуге дайын. Ал анау компанияларға кепілдік бермейміз. Ол компанияларға барсаңыз, тәуекел етесіз. Егер өз тәуекеліңізге инвестиция салуға дайын болсаңыз, біз бұған тыйым сала алмаймыз».
Егер біз қойған қатаң талаптар мен ережелерді олар кооперативтерге қойса, біз жарнашылардың мүдделерін қорғауға барынша тырысамыз.
Екіншіден, ҰКҚ (Ұлттық кооперативтер қауымдастығы) не істейді. Міне, Қазақстанның қаржы нарығы, біз бар болғаны 18 млн ғана халықпыз. Егер бәріміздің ақшамызды жинасақ, миллиард доллар шығуы мүмкін. Бүкіл адамда ақша бар, біз үлкен бизнестің жарғылық капиталына басымызды тығып жатқан жоқпыз. Біз қарапайым адамдардың нақты ақшасы туралы айтып отырмыз. Бұл пәтер, бұл машина және мысалы, қонақүй сатып алуға болатын ақша. Бұл әлемдік бизнеспен салыстырғанда азғантай ғана ақша.
Біз кооперативтерге қатаң талаптар қоямыз, бірақ осы талаптарды орындау арқылы сіз ұйымдасқан жүйеге қол жеткізе аласыз. Мен тағы да қайталап айтамын, 700 миллион адам кооперативтерде жарнашы болып табылады. Еуропада депозиттерге ақша сақтамайды, дәлірек айтсақ, ақшаны сақтайды, бірақ ондағы депозиттер минус мөлшерлемесі бар депозиттер. Яғни, Еуропада ақша сақтасаңыз, ақша сақтағаныңыз үшін банк сізге төлемейді, сіз ақшаны сақтағаны үшін банкке төлейсіз.
Неліктен Еуропа банктеріндегі кредит мөлшерлемесі өте төмен, өйткені олардың екі күшті бәсекелесі бар. Бірінші күшті бәсекелес – қор нарығы, екінші күшті бәсекелес – кооперативтік жарналар. Ал банктер кооперативтен ақша алады. Өйткені кооператив оларға ақша жинаған операторды қамтамасыз етеді, ал банк «біз саған қалай алғыс айта аламыз» деген кезде олар өз шарттарын қояды.
Біз қатаң талаптар қоямыз, бірақ бұл талаптар қаржыландыруды алған кезде бүкіл әлемге түсінікті. Маған сенсеңіздер, еліміздегі біздің ақшамыздың қоры Еуропаның кооперативтік кірісімен салыстырғанда өте аз. Бірнеше ерекшелік бар, біріншіден, оның түрі көп. Мысалы, олар – кохаусинг, эко-қоныстар, умма, кибуци, айта берсек, көп. Қазақстанда осының бәрі жинақталып, тұтыну кооперативі деп аталады. Айырмашылық көп.
Мысалы, Ресей заңнамасында кооперативтер айналымының 10%-ы Ұлттық қауымдастықта сақталады. Олар заң бойынша қорда 10%-ын сақтауға міндетті. Біз қауымдастық ретінде одан бас тартамыз. Үлгілік жарғымызда 10%-ыңызды бізде сақтаңыз деп сұрамаймыз, оларды банктегі депозитте де сақтамауға кеңес береміз. Сіз ол ақшаға бағалы қағаз сатып ала аласыз. Біз үлгілік жарғымызға сәйкес жұмыс істейтін кооперативтерімізге бағалы қағаздарды сатып алу арқылы ақшаларыңды сақтауға міндеттісіңдер деген талап қоямыз.
Ақшаны ақшалай сақтамаңыздар, ақшаны актив күйінде сақтаңыздар дегіміз келеді. Егер кооператив сақтандыру қорына кооперативтік төлемдер бойынша төлем жасау үшін қайтадан ақшаға айырбастауға болатын үйлерді сатып алса, біз ақшаны өлі тауар күйінде ұстамауыңызды талап етеміз. Бұл заңға қайшы келмейді. Себебі сіз бұл соманы сақтандыру қоры ретінде бөлектейсіз. Резервтегі қор айналымның 10%-ын құрайды. Егер сіздің айналымыңызда 250 миллион болса, онда сіз 25 миллионды депозит түрінде ұстауыңыз керек. Сіз банкте өлі тауар күйінде ұстамауыңыз керек, оны салым ретінде салуыңыз керек.
Неліктен біз үлгілік жарғы ұсынып отырғанымыз түсінікті шығар, біз осылайша жарнашылардың құқықтарын қорғаймыз. Егер сіз азаматтық сотқа барсаңыз, ұзақ уақыт бойы тартысасыз. Бізде қауымдастық аясында құрылған Төрелік сот бар, сіз барлық дауларды Төрелік сот аясында шеше аласыз. Төрелік туралы заң бар, біз төрелік соттармен келісім жасадық және біз бұл функцияны толығымен орындаймыз. Сонымен қатар Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы туралы заң бар.
Біздің қауымдастық «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының аккредиттелген қауымдастығы болып табылады. Республикалық мәртебеге ие. Осы Заңға сүйене отырып, біз қауымдастық шеңберінде көптеген нормалар мен талаптарды орындаймыз. Біз үлгілік жарғы шеңберінде жұмыс істейтін кооперативтерге дәл осындай толыққанды көмек көрсетеміз. Бірақ біздікі жай сөз болмас үшін біз Ұлттық қауымдастықтың алдында кооперативтерге қайта аккредитация жасаймыз, осылайша біз де жарнашылардың мүдделерін нақты қорғай аламыз.
Біз бүгін кооперативтің Заңмен қалай реттелетінін және кооперативті реттеудің құқықтық негізі қандай екенін түсіндік.
Кез келген кооперативті реттейтін екінші тетік – бұл жарғы. Жарғы заңға қайшы келмеуі керек. Бірақ заң кооперативтердің барлық нысандарын сипаттай алмайды. Мұны ешкім жасай алмайды, бұл мүмкін емес. Сондықтан олар Жарғы және Шарт сияқты жеке тетік жасады. Сонымен: Заң, Жарғы, Шарт. Жарғыда көрсетілмеген нәрсе шартта көрсетіледі.
Өзін-өзі реттеу деп аталатын тетік бар. Кооперативтер көп болғандықтан және әрбір кооператив қаншалықты үлкен әрі алып болса да, ол сарапшыларға, үкіметпен байланыс жөніндегі маманды ұстауға және т. б. ақша жұмсай алмайды. Сондықтан біз мемлекеттік органдармен қарым-қатынас функцияларын өз мойнына алатын Ұлттық кооперативтер қауымдастығын құрдық. Бірақ біздің Қауымдастық мемлекеттік органдармен жұмыс істейтіндіктен, біз мемлекеттік органдарға талап қоя аламыз. Біз кооперативтерге жер керек деп талап қоямыз, қорғаймыз, алып шығамыз. Жалпы, біз кооперативтердің дамуы үшін бәрін жасап жатырмыз. Бірақ мемлекет былай деп айтады: «Жақсы, біз саған көмектесеміз, бірақ сенің қоғамға қандай пайдаң тиеді?». Біз адамдар ел экономикасын дамытып, салық төлейтін жарғы жасаймыз дейміз. Ең бастысы, жарнашылардың мүдделері біздің үлгілік жарғымызбен қорғалған.
Біздің қауымдастық шеңберінде өзін-өзі реттеу аясында әрекет ететін кооперативтер біздің үлгі жарғымызды қабылдап, Ұлттық қауымдастық әзірлеген ережелерді өз еркімен орындай бастаса, бұл өте маңызды. Сонда біз қауымдастық ретінде сіздің жарнашылардың құқықтарын қорғайтыныңызға сенімді боламыз. Сізге де оңай болады, өйткені мемлекет пен кооператив арасында немесе кооператив ішінде дау туындаған жағдайда бейтарап орган анық-қанығын шешуге көмектеседі.
Басқа кооперативтер біздің үлгілік жарғымызды қабылдамауы мүмкін. Бірақ біз Қауымдастық ретінде былай дейміз: «міне, мына компанияларға кепіл бере аламыз, бұл қаржылық пирамида емес, олар ашық, олар таза, олар барлық құжаттарын ашық көрсетуге дайын. Ал анау компанияларға кепілдік бермейміз. Ол компанияларға барсаңыз, тәуекел етесіз. Егер өз тәуекеліңізге инвестиция салуға дайын болсаңыз, біз бұған тыйым сала алмаймыз».
Егер біз қойған қатаң талаптар мен ережелерді олар кооперативтерге қойса, біз жарнашылардың мүдделерін қорғауға барынша тырысамыз.
Екіншіден, ҰКҚ (Ұлттық кооперативтер қауымдастығы) не істейді. Міне, Қазақстанның қаржы нарығы, біз бар болғаны 18 млн ғана халықпыз. Егер бәріміздің ақшамызды жинасақ, миллиард доллар шығуы мүмкін. Бүкіл адамда ақша бар, біз үлкен бизнестің жарғылық капиталына басымызды тығып жатқан жоқпыз. Біз қарапайым адамдардың нақты ақшасы туралы айтып отырмыз. Бұл пәтер, бұл машина және мысалы, қонақүй сатып алуға болатын ақша. Бұл әлемдік бизнеспен салыстырғанда азғантай ғана ақша.
Біз кооперативтерге қатаң талаптар қоямыз, бірақ осы талаптарды орындау арқылы сіз ұйымдасқан жүйеге қол жеткізе аласыз. Мен тағы да қайталап айтамын, 700 миллион адам кооперативтерде жарнашы болып табылады. Еуропада депозиттерге ақша сақтамайды, дәлірек айтсақ, ақшаны сақтайды, бірақ ондағы депозиттер минус мөлшерлемесі бар депозиттер. Яғни, Еуропада ақша сақтасаңыз, ақша сақтағаныңыз үшін банк сізге төлемейді, сіз ақшаны сақтағаны үшін банкке төлейсіз.
Неліктен Еуропа банктеріндегі кредит мөлшерлемесі өте төмен, өйткені олардың екі күшті бәсекелесі бар. Бірінші күшті бәсекелес – қор нарығы, екінші күшті бәсекелес – кооперативтік жарналар. Ал банктер кооперативтен ақша алады. Өйткені кооператив оларға ақша жинаған операторды қамтамасыз етеді, ал банк «біз саған қалай алғыс айта аламыз» деген кезде олар өз шарттарын қояды.
Біз қатаң талаптар қоямыз, бірақ бұл талаптар қаржыландыруды алған кезде бүкіл әлемге түсінікті. Маған сенсеңіздер, еліміздегі біздің ақшамыздың қоры Еуропаның кооперативтік кірісімен салыстырғанда өте аз. Бірнеше ерекшелік бар, біріншіден, оның түрі көп. Мысалы, олар – кохаусинг, эко-қоныстар, умма, кибуци, айта берсек, көп. Қазақстанда осының бәрі жинақталып, тұтыну кооперативі деп аталады. Айырмашылық көп.
Мысалы, Ресей заңнамасында кооперативтер айналымының 10%-ы Ұлттық қауымдастықта сақталады. Олар заң бойынша қорда 10%-ын сақтауға міндетті. Біз қауымдастық ретінде одан бас тартамыз. Үлгілік жарғымызда 10%-ыңызды бізде сақтаңыз деп сұрамаймыз, оларды банктегі депозитте де сақтамауға кеңес береміз. Сіз ол ақшаға бағалы қағаз сатып ала аласыз. Біз үлгілік жарғымызға сәйкес жұмыс істейтін кооперативтерімізге бағалы қағаздарды сатып алу арқылы ақшаларыңды сақтауға міндеттісіңдер деген талап қоямыз.
Ақшаны ақшалай сақтамаңыздар, ақшаны актив күйінде сақтаңыздар дегіміз келеді. Егер кооператив сақтандыру қорына кооперативтік төлемдер бойынша төлем жасау үшін қайтадан ақшаға айырбастауға болатын үйлерді сатып алса, біз ақшаны өлі тауар күйінде ұстамауыңызды талап етеміз. Бұл заңға қайшы келмейді. Себебі сіз бұл соманы сақтандыру қоры ретінде бөлектейсіз. Резервтегі қор айналымның 10%-ын құрайды. Егер сіздің айналымыңызда 250 миллион болса, онда сіз 25 миллионды депозит түрінде ұстауыңыз керек. Сіз банкте өлі тауар күйінде ұстамауыңыз керек, оны салым ретінде салуыңыз керек.
Неліктен біз үлгілік жарғы ұсынып отырғанымыз түсінікті шығар, біз осылайша жарнашылардың құқықтарын қорғаймыз. Егер сіз азаматтық сотқа барсаңыз, ұзақ уақыт бойы тартысасыз. Бізде қауымдастық аясында құрылған Төрелік сот бар, сіз барлық дауларды Төрелік сот аясында шеше аласыз. Төрелік туралы заң бар, біз төрелік соттармен келісім жасадық және біз бұл функцияны толығымен орындаймыз. Сонымен қатар Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы туралы заң бар.
Біздің қауымдастық «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының аккредиттелген қауымдастығы болып табылады. Республикалық мәртебеге ие. Осы Заңға сүйене отырып, біз қауымдастық шеңберінде көптеген нормалар мен талаптарды орындаймыз. Біз үлгілік жарғы шеңберінде жұмыс істейтін кооперативтерге дәл осындай толыққанды көмек көрсетеміз. Бірақ біздікі жай сөз болмас үшін біз Ұлттық қауымдастықтың алдында кооперативтерге қайта аккредитация жасаймыз, осылайша біз де жарнашылардың мүдделерін нақты қорғай аламыз.
Біз бүгін кооперативтің Заңмен қалай реттелетінін және кооперативті реттеудің құқықтық негізі қандай екенін түсіндік.
© 2025 "Қазақстан Республикасы Кооперативтерінің және экономикалық қауымдастықтарының басқа да нысандарының ұлттық қауымдастығы"
Tilda Publishing