26. ЖЫЛЖЫМАЙТЫН МҮЛІКТІ ҚАЛАЙ ҚОЛЖЕТІМДІ ЕТУГЕ БОЛАДЫ: Business FM-дегі эфир
Ж – жүргізуші.
М.Б. - Максим Барышев, «Атамекен» ҰКП Алматы қаласы бойынша кеңесінің төрағасы, «Учет» компаниялар тобының негізін қалаушы және иесі.
Қ.Ш. - Қазыбек Шайх, ҚР ҚР Ұлттық кооперативтер және экономикалық қоғамдастықтардың басқа да нысандары қауымдастығының төрағасы.
С: Басында кәсіпкер ақшаға, арзан ақшаға және бірден қол жеткізе алатынын айттыңыз.
Қ.Ш.: Біз қазір бұлтты бухгалтерия туралы жағдайды айтып отырмыз. Жалпы, кооператив туралы, оның құрал ретіндегі қызметіне тоқталайық.
Ж: Мысалмен келтіресіз бе?
Қ.Ш.: Бәрі өте қарапайым, өз бизнесіңізді сапалы бастауға болады, оның үш негізгі стратегиясы бар. Бірінші стратегия, ол ең жылдам, бірақ тиімді емес. Сіз банкке барып, қымбат кредит аласыз, қандай да бір кепіл бересіз. Бірақ қазір бізде бәрі кепілде тұрғанын, кредиттің көп екенін ескерсек, бұл бір фантастика.
Ж: Иә, нәтижесінде бағалау құнының 30-35%-ын аласыз.
Қ.Ш.: Кредит алу арқылы өзіңіз үшін емес, кәсіпкерге жұмыс істейсіз, сіз банк үшін жұмыс істейсіз, өйткені ол өз тәуекелдерін өтеуі керек, түптеп келгенде, бұл мәмілені қандай да бір маржамен жабуы керек. Бұл әдіс тез, бірақ тиімді емес.
Екінші жол бар – инвесторларды тарту. Бірақ мұнда бір ерекшелік бар. Егер компанияңызда жақсы кэшфлоу болмаса, көрсетуге болатын тартымды айналым болмаса, инвесторды тарта алмайсыз, инвестор қызығушылық танытпайды.
Тағы бір жол бар, сіз қандай да бір мемлекеттік тендер ұта аласыз, содан кейін сол мемлекеттің берген ақшасы есебінен өз бизнесіңізді көтере аласыз, бұл да фантастика сияқты. Бірақ бұл да миф. Қазір бұл қиын, өйткені мемлекет те қазір өз қаражатын үнемді пайдалануда. Шамасы, олар да бұлтты бухгалтерияға жазылған сияқты, осының арқасында олар өздерінің қаржылық құралдарын тиімдірек пайдалануға тырысады, сол себепті олар «бізге қызмет көрсет, біз саған төлейміз» дейді.
М.Б.: Тендер ұтып алған кезде артынан тексеру жібереді. Сондықтан кредит алған тиімдірек.
Қ.Ш.: Қазіргі бүкіл әлемде рекорд жасап жатқан төртінші әдіс бар. Сіз тұтынушыларыңызды экономикалық қоғамдастыққа біріктіре аласыз, олар сіздің өнімдеріңізге алдын ала ақша тапсырады, сізге кредит алудың қажеті жоқ, сіз жеңілдік бағамен жарнаны шығару арқылы кепілдендірілген жеткізушілерді аласыз. Мен сізге ең оңай жолын айтайын. Кеше ғана Шығыс Қазақстан облысындағы бір кәсіпкермен кездестім, ол ковид жағдайында көмектесетін керемет суперпрепаратты сатады екен. «Марал тамыры» деп аталады. Бұл керемет өнімді Алматының дәріханаларында бөлшек саудамен 100 грамын 50$ сатып алып ішеміз. Ол: «Мен бір килограмын 50$ беруге дайынмын» дейді, яғни бұл 10 есе арзан. Біз жарнашылар бірігіп, осы марал тамырының бір килограмын 50$ сатып аламыз, демек 10 есе арзан бағамен сатып аламыз. Бұл біздің денсаулығымызды ковидтен және басқа аурулардан құтқаруға көмектеседі, сіз жарнаны сатып алдыңыз, сондықтан марал тамырының кем дегенде 10 кг 50$ (бір килограмын) алуға құқыңыз бар. Сіз олардың 100 грамын 50$ деп бөле аласыз, демек 10 есе қымбаттады.
Ж: Бұл тақырып менің миыма қатты әсер етті, ал менің санам бұрын және кейін деп екіге бөлінді. Енді жылжымайтын мүлікке келейік.
Қ.Ш.: Бұлтты бухгалтериясымен менің миыма әсер еткен Максим Анатольевичке жауабым – кооперация.
Ж: Жылжымайтын мүлікті тұтынушыға қалай қолжетімді етуге болады. Бағалар шарықтап жатыр. Бұған бірдеңе істеу керек.
Қ.Ш.: Мен жақында телеарнаға бұл туралы өз пікірімді білдірдім, Қазақстанда жылжымайтын мүлік сатып алудағы ең үлкен проблема – өзіңе пәтер сатып алу үшін банкке екі пәтер беруің керек. Бұл жаман деп айта алмаймын, банктің арқасында өзімізге пәтер сатып ала аламыз, бірақ шындық мынада: жылдық 20 пайыз немесе тіпті, жылдық 15% - 20-25 жылға шаққанда өте жоғары пайыз... Бұл бір жағынан мүмкіндік, бірақ екінші жағынан, өзіңе бір пәтер, банкке екі пәтер, мемлекетке салық түрінде бір бөлменің ақшасын төлеу деген сөз.
Бұл тұрғыдан алғанда, кооперация жылжымайтын мүлікті 0 теңгеге сатып алуға мүмкіндік береді, бұл фантастика сияқты естіледі, бірақ 0 теңге дегеніміз – нақты факт.
М.Б.: Менің есімде қалғаны, Кеңес Одағында адамдар өздері салған тұрғын үй кооперативтері болатын. Олар құрылыс материалдарын сатып алатын, жұмыс уақытынан кейін құрылысқа өздері атсалысатын немесе жұмысшыларды жалдап, пәтерді өте қолжетімді бағамен сатып алатын.
Қ.Ш.: Мынадай ерекшелік бар. ТҚК (тұрғын үй-құрылыс кооперативтері) бар, олар заң бойынша өте шектеулі. Жарнашылардың саны пәтерлер санына сәйкес келуі керек. Олар тек көпқабатты үйлер салады. Заң толығымен сәтті болып шыққан жоқ, көптеген шектеулер бар, бірақ үйлерді тұтынушылар кооперациясы арқылы салуға болады. Яғни, бір жерге араластырып, бизнес-орталық, коммерциялық алаңдар мен пәтерлер салуға болады. Сонымен қатар, бұл жердегі ерекшелік – сіз тек өзіңіз үшін үй саласыз. Тұтыну кооперативтері кез келген адамға үй сала алады.
Ж.: Осы сәттен бастап толығырақ тоқталайық. Қазір кәсіпкерлер бізді тыңдап жатыр, біз оларға 0 теңгеге пәтер сатып алуға болатынын айттық. Бізге осы схеманы беріңізші, өтінемін.
Қ.Ш.: Мысал. Сіз 10 қабатты ғимарат салып жатырсыз. Жарна шығынды әдіспен бағаланады. Шығын әдісі дегеніміз не? Бұл ешқандай кіріссіз, он қабатты үйдің тікелей шығындары, сонымен қатар кейбір коммерциялық алаңдар. Олардың ішінде 5 қабатты жарнашылар өздеріне пәтер ретінде алады, қалған 5 қабатты нарыққа нарықтық бағамен сатады. Бұл ТҚК мен тұтыну кооперативінің айырмашылығы. Егер сіз 10 қабатты үй салып, бәрін өзіңізге қалдырсаңыз, бұл ТҚК болар еді. Кооперативтің өзіндік құны бойынша тауарды немесе қызметті тек жарнашыларға, кооператив мүшелеріне қатысты жүзеге асыруға құқылы. Егер олар нарыққа коммерциялық құны бойынша сататын болса, соның есебінен іс жүзінде бірге екі есе мөлшерінде табыс түседі, ал жарнашылардың өздері үшін салып жатқан пәтерлері нөлге теңгеге айналады. Сонымен қатар олар тұрақты түрде жалға беретін коммерциялық алаңдар бар, бұл коммуналдық төлемдерді толығымен төлуге болмаса да, едәуір азайтуға мүмкіндік береді. Бұл өте маңызды. Және ол барлық жерде жұмыс істейді.
М.Б.: Демек, схема мынадай ғой, мысалы, мен кәсіпкермін және өзіме пәтер сатып алғым келеді, мен алдын ала төлемнің белгілі бір мөлшерін шығынды әдіспен төлеймін, демек мен жарна сатып аламын, содан кейін үй салынады, үй пайдалануға берілгеннен кейін сатып алынбаған пәтерлер нарыққа сатылады, ал кеңсе бөлмелері жалға беріледі. Нәтижесінде нарықтық құн бойынша сатылған пәтерден соманың бір бөлігін немесе барлығын қайтарамын, сонымен қатар коммуналдық қызметтер үшін төлемеймін, өйткені коммерциялық алаңдар жалға беріледі. Жалпы бұл заңды ма?
Қ.Ш.: Әрине, заңды. Бізде «Тұтынушылар кооперациясы туралы» заң бар. Жалпы, 2012 жыл БҰҰ-ның «Кооперация жылы», бүкіл әлемдегі кооперацияны қолдау жылы болып жарияланды. Өйткені БҰҰ 2009 жылы арнайы қарар қабылдады, онда кооперативтер кедейлікпен күресудің ең жақсы түрі екені айтылған болатын. Адамзат ойлап тапқан ең жақсы нәрсе.
Қ.Ш.: Кооперативтердің тарихта қалай пайда болғанын айта кетейін. Алғашқы ресми түрде тіркелген заңды кооператив Ұлыбританияда 1825 жылы пайда болды.
Оның мәні мынада болды: ақшасы қашанда толығымен жете бермейтін жұмыс беруші қызметкерлерінің жалақысын үнемі көтере алмайды. Бизнесмендер, кәсіпкерлер қашанда өте креативті адамдар болған ғой. Ол шығындарымды көбейтпей, қызметкерлерімнің жалақысын қалай көтерсем екен деп ойланады. Бұл мүмкін емес сияқты. Сөйтіп бұның өте оңай екенін түсінді де, кооператив құрды, яғни заңды тұлға, енді бұл кооператив екі мәселені шешті: біріншісі – жалақыны өз шығынын арттырмай көбейту. Екінші міндет – осы сапалы қызметкерлерді сақтап қалу. Ол кооператив құрды. «Егер менің жарнашыларым болсаңыздар, жалақыларыңыздың бір бөлігін кооперативке аударамын, ал кооператив сізге қажет нәрсені сатып алып береді» деді. Сіздердің әрқайсыларыңыз бір килограмм картоп, сәбіз, пияз немесе ет алмайсыз, кооператив мың жұмысшының атынан базарға барып, 50% жеңілдікпен көтерме бағамен сатып алады. Нәтижесінде жұмыс беруші жалақыны көтермеді, яғни жұмыс беруші өз жұмысшыларына кететін шығынды көтермеді, бірақ іс жүзінде қызметкерлерінің жалақысын 50%-ға көтерді. Яғни, олар ақшаларын үнемдеді, енді отбасына жұмсай алады, әйеліне зергерлік бұйымдар сатып алады немесе пәтер сатып алады. Осылайша оларда бос ақша пайда болды. Сонымен қатар, жұмыс беруші де ұтты: қызметкер бұл жеңілдіктерді тек онымен жұмыс істеу арқылы алды. Бұл 1825 жылы экономикадағы жаңалық болды.
М.Б.: Яғни, адамдар жұмыстан шықпады, өмір бойы жұмыс істеді, өмірлерін осы кооперативпен байланыстырды, балаларын да сонда орналастырды.
Қ.Ш.: Иә, иә, олардың бәрі жарнашы болуға ұмтылды. Мінеки, 1825 жылы алғашқы кооператив пайда болған екен. 1829 жылы тек Ұлыбритания аумағында 2 миллион жарнашы ресми түрде тіркеліпті. Бұл екі миллион қазір ешкімді таңғалдырмайды, бірақ ол кезде халық саны аз болды. 1832 жылы 4 миллион жарнашы болды, оның ішінде Ұлыбритания аумағында 3 миллион, Германияда миллионға жуық және белгілі бір бөлігі Францияда болған, осылайша адам саны геометриялық прогрессиямен өскен.
Ж: Кез келген бизнес үшін бұл сатып алушылар мен клиенттердің дайын бірлестігі.
Қ.Ш.: Жалпы, бұл кедейлерді қолдау үшін ойлап табылды, бірақ оны әдеттегідей бай адамдар пайдаланды, өйткені кәсіпкерлер кооперативте көп ақша жинала бастағанын түсінді, ақшаның көп болғаны соншалық, егер бұл кооперативке медициналық орталықты тіркесеңіз, бұл бірден бай медициналық орталыққа айналар еді. Себебі оның жүз клиенті бар немесе мыңдаған клиенті осы кәсіпорында жұмыс істейді. Егер сіз оған балабақшаны тіркесеңіз, ол кепілдендірілген клиенттермен қамтамасыз етіледі. Онда үлкен қаржылық масса жинақтала бастайды.
БҰҰ жанында Халықаралық кооперативті альянс деген ұйым бар. Олардың деректері бойынша 1 млрд-тан астам адам қандай да бір кооперативте жарнашы болып табылады. Рас, мен статистиканы қарадым, бұл қашанда экономикалық дамыған елдерде және ЭЫДҰ елдерінде болған екен. Жарна шығарылатын қоржындар жылына шамамен 7 триллион АҚШ долларын құрайды.
М.Б.: АҚШ туралы сұрағым келіп еді, ол жерде құрылыс, нақтырақ айтқанда, тұрғын үй құрылысы жарна түрінде бөлінді, 2008 жылы АҚШ-қа әсер еткен дағдарыс болды, бұл осы кооперативтермен байланысты еді. Бұны жаңалықтардан, орыс тіліне аударылған деректердің үзінділерінен естігенмін. Бірақ бұл Америка Құрама Штаттарында қалай болды.
К. Ш: Менің ойымша, Америка Құрама Штаттарында әдеттегідей, махинация орын алған сияқты. Өйткені жарналық құрылыс бұл құрылыстың ең тиімді түрлерінің бірі екенін білесіз. Тағы бір мәселе – өте ашкөз кәсіпкерлер болады. Кооперативте аннуитеттік төлемдер, ғимаратты сатып алу бойынша кепілдендірілген төлемдер пайда болады. Бизнесмендер пәтерді сатып алуға кепілдік берілген түсіп тұрған жарнаның, аннуитеттік төлемдердің жекелеген келісімшарттарын өздері жүргіземіз деген шешім қабылдады. Бизнесмендер бұл ақшаны айналдырып, қосымша ақша тапқылары келді.
Ж: Мұнда адамның ашкөздігі ықпал етіп тұр ғой. Кооперативте осы ашкөз адамдарды қандай да бір жолмен реттейтін орган бар ма?
Қ.Ш.: Бұл неге керек? Кооператив жарнашылардың тұрғын үйді мүмкіндігінше төмен бағамен сатып алуын қамтамасыз етеді. Кәсіпкер «Әкелген шарттарыңды» (кооперативтің ең құнды нәрсесі – жарнашылардың тұрақты төлемдер шарты) көрсет дейді. Кәсіпкер «Мен сенің ақшаңды айналдырамын» дейді. Ақша емес, әлі ақша жоқ, бірақ белгілі бір қаржылық міндеттемелердің түсуіне кепілдік беретін келісімшарт, міндеттеме бар. Кооператив дайын, оның міндеті тағы да қайталап өтемін, тұрғын үй құнын барынша арзандату, жарнашыларына үй сатып алып беру, бұл өте маңызды.
Ж: Біз тұрғын үй туралы айтып жатырмыз, ал кооператив мүшелері iPhone, машина секілді кез келген өнімді сатып ала ма?
Қ.Ш.: Мен ылғи iPhone-ды мысалға келтіремін. Біз iPhone-ды жаңадан шыққан кезде екі мың долларға аламыз, ал қалған уақытта ешкім iphone-ды алғысы келмейді, iphone – бұл басқаларға бір нәрсені дәлелдеу немесе қызға ұнау үшін қажет құрал. Жаңа ұялы телефон қашанда өте қымбат, мұны бәрі біледі, ал кооперативтің мәні неде? Біз сияқты жарнашылар жиналамыз да, мыңдаған iPhone сатып аламыз. Әрине, кез келген жеткізуші, кез келген дилер бізге оны барынша төменгі бағамен беруге дайын. Бұл шамамен 400$ айналады. Және бірнеше есе арзан. Мен iPhone тұтынушылары ретінде бірігіп, заңды тұлға ретінде iPhone-ды шамамен 400$ сатып алып жатқан кооперативтерді көрдім. Демек, бұл 5 есе арзан. Бірақ олар бұның үстінен де ақша табуы керек. Кімде-кім мүшелік жарна енгізсе, әдетте, бұл 2000 доллар, олар iPhone-ды тегін алады, ал артығын кооператив нарыққа сатады да, олардың iPhone сатып алу шығындарын өтейді, бірақ 6 мың доллар көлемінде аздаған пайда табады.
Ж.: Бірақ 2 мың доллар көлемінде тәуекел бар, мың адам екі мың доллардан салса, 2 миллион доллар болады, содан кейін бұл коопераивті құрған адам Қытайға барып, келмей қоюы мүмкін ғой.
Қ.Ш: Бұл ең үлкен тәуекел. Сондықтан біз ұлттық ұйымымызды өзін-өзі реттейтін ұйым ретінде тіркедік. Біз нарықта тәуекелдерді елеусіз ететін ойын ережелерін жасау үшін жұмыс істейміз. Себебі құрылған кооператив алдымен белгілі бір процедуралардан өтуі керек деп айтамыз. Сіз қалаған жерге ақша жібере алмайсыз. Сертификатталған жеткізушілерге ақша жібересіз. Ақшаны қайда жіберетініңізді, ақшаны қайда жинайтыныңызды көрсетіңіз, бұл біз үшін өте маңызды. Біз банктен олардың шығындарын бақылауды талап етеміз. Неліктен барлық қаржы пирамидалары тұтыну кооперативі негізінде пайда болады, өйткені біріншіден, заңды түрде қазбалау мүмкін емес; екіншіден, белгілі бір жеңілдіктер бар, соның ішінде салық жеңілдіктері бар, өйткені кооператив коммерциялық емес ұйым болып табылады, егер сіз бүкіл ақшаны жарғылық мақсаттар мен міндеттерге жұмсасаңыз, яғни өз жарнашыларыңызға өнім жеткізсеңіз, салық болмайды. Бұл өте маңызды, iPhone сияқты өте қымбат кооперативтерді көрдім.
Әртүрлі кооперативтер бар. Мені таңғалдырған кооператив – Ресейдегі кооператив болды, олар иттерге азық сатып алады екен. Олардың мыңдаған жарнашылары болғандықтан, олар азықты тікелей өндірушіден 50% жеңілдікпен сатып алады. Біз иттерге арналған азықты iPhone-ға қарағанда жиі қолданады екенбіз.
М.Б.: Иттерге арналған азық Марс компаниясының негізгі табысы екенін білесіз бе? Мен батончиктер екен деп ойласам, олардың негізгі табысы ит азығы екен.
Қ.Ш.: Тұтынушылардың өздері үшін тауарлар мен қызметтерді арзан бағада сатып алу үшін бірігетін бизнестің шеринг моделі кез келген бизнесті дамытудың құралы екенін түсініңіздер. Егер бүгін кәсіпкер өз бизнесін шеринг форматында жүргізуді үйренбесе, олар бастапқыда-ақ құрдымға кетеді. Олар қажетті қаржыны тарта алмайды. Ең бастысы – қаржы алып, бизнесті құру. Бұл мәселенің жартысы, екінші мәселе – сату. Кооперативтерге маркетинг департаментіне қаражат жұмсаудың қажеті жоқ, кооператив бұл мәселені толығымен шешеді.
Ж: Сату бөлімі қажет емес.
Қ.Ш.: Кәсіпкер артық кірісті қалтасына сала алады, бұл өте маңызды.
М.Б.: Олай болса, кеңсе салуға болады делік, онда кәсіпкерлер екі адам отыратын 100 шаршы алаңды жалға алмайды, оған екі орындық, компьютер қажет, ал мынау бүтіндей бір кеңсе. Оның үстіне кеңсе күндіз бос емес, бірақ мен түнде жұмыс істейтін кәсіпкерлерді білемін. Адамдар отырды да, үйлеріне қайтты. АТ мамандары мен кәсіпкерлер түнгі ауысымға келді, түнгі кәсіпкерлер келді. Онда бұл кеңсенің шерингін екі есе толтыруға болады ғой.
Қ.Ш.: Мен мұндай модельді бизнес-орталықтарда қолдандым, әсері күшті. Ол кезде коворкинг деген ұғым болған жоқ, бұл 2006 жыл болатын, мен виртуалды кеңсе ұғымын енгіздім.
Ж: Өкінішке орай, біздің бағдарлама небәрі бір сағат болады, ал кооперация тақырыбын қайта-қайта талқылағым келіп тұр. Бүгін қонақтарымызбен көп ақша жұмсамай қалай ақша табуға болатынын талқылап отырмыз.
Қ.Ш.: Қазір Алматы облысында Алматы облысының әкімі Амандық Ғаббасұлы Баталовтың қолдауымен өте қызықты жоба іске асырылып жатыр. Қызықты жоба жасалды. Бастамашысы – Алматы облысының Іскер әйелдер кеңесі Рима Аждарқызы Салықова, ол Алматы облысының Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының Өңірлік кеңесінің төрағасы. Олар өте қызықты жоба жасады. Біздің қауымдастық ҚазАвтоЖолмен меморандумға қол қойды, өйткені кооперация арқылы жол бойындағы инфрақұрылымды дамыту – ең жақсы құрал.
Бұған бірінші кезекте Алматы облысы назар аударды, себебі жақын жерде орналасқан қой. Біз олармен жиі-жиі семинарлар өткізіп тұратынбыз. Сонымен олар не істеді? Бізде көп балалы аналарға, аз қамтылған аналарға арналған 500 000 теңгелік гранттар бар. Өкінішке орай, бұл 500 000 теңге көп балалы аналардың экономикалық жағдайына ешқандай әсер етпейді, өйткені 500 000 бұл өте аз. 500 000 теңгеге бизнесті ұйымдастыру дегенге өзім сенбеймін. Қаншалықты құрметпен қарасам да, бұл мүлдем мүмкін емес нәрсе. Бірақ сіз 200 көпбалалы ананы біріктіріп, оларға 500 000 теңгеден грант берсеңіз, сізде 100 млн теңге болады. Онымен қатар бір ерекшелік бар. Алматы облысының іскер әйелдер кеңесі тағы 200 кәсіпкер әйелді біріктірді, олар да 500 000 теңгеден қосты, сөйтіп бірге 200 млн. теңге жинады. Олар қазір жол бойындағы сервис кооперативтерін ашып жатыр. Бұған мейрамхана, қонаүй, жылы дәретхана және жол бойындағы барлық қызмет қамтылады. Олардың жобасы керемет болып шықты, ал кәсіпкерлер, қоғам қайраткерлері гранттарды ақша түрінде бермейді, олар гранттарды жарна түрінде береді, оның артында әлгі 500 000 теңге тұрады, сонымен қатар іскер әйелдердің қолдауымен бизнесті қалай жасау керектігін білетін кәсіпкерлер қосылды. Көпбалалы аналар бизнесті қалай жүргізу керектігін білмеуі мүмкін, ал кәсіпкерлер біледі. Алдын ала деректер бойынша, көпбалалы аналар 500 000 тг тез жұмсап тастар еді, сөйтіп олардың өмірі өзгермес еді. Ал осы жоба арқылы олардың әрқайсысы жыл сайын 1,6 млн теңге табыс табады. Бұл ақша түрінде берілмейтіні түсінікті, бұл жарна ғой, кооператив коммерциялық мақсатты көздейді. Бірақ көпбалалы аналар 1,6 млн. теңгеге азық-түлік, киім-кешек сатып алуға, баспанаға ақы төлеуге мүмкіндік алады. Бұл жұмыс істейтін супер қайырымдылық жобасы. Яғни, мемлекет тек бір рет ақша берді, енді ол жылдар бойы жұмыс істейді. Олар 1,6 миллионды алдын ала болжамды түрде, ең пессимистік сценариймен айтып отыр. Ең бастысы, Алматы облысындағы кәсіпкерлерге қайырымдылық көмек қажет емес. Олар өз жарналарына жақсы кіріс алады. Біріншіден, оларға осы инфрақұрылымда өзіндік құн бойынша қызмет көрсетіледі, сонымен қатар жақсы табыс табады. Алматы облысының Іскер әйелдер кеңесіне кіретін бұл кәсіпкерлер өз өнімдерін сату орындарын тапты. Енді олар картоп, сәбіз, ет, тауық, жұмыртқа өсіріп, соның бәрін сатады. Бұл жүздеген жұмыс орны. Сондықтан кооператив халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау моделі ретінде ең жақсы құрал болып табылады. Қазақстанның барлық өңірлері қазір Алматы облысында жүзеге асырылып жатқан осы тәжірибені пайдаланғанын қалаймын. Мұның бәрі жұмыс істейді. ҚазАвтоЖол оларға осы ауыспаларды тегін берді. Олар жол бойындағы қызмет көрсету объектілері орналасуы үшін сол жердегі автотұрақтарды бетондады. Сонымен қатар оларға дәретханаларды ұстауға ай сайын 83 000 теңге төлейді. Бұл өте керемет жоба.
Ж: Мен кооперативке ақша салдым, ол жерден iPhone, машина, пәтер және басқа да жылжымайтын мүлік сатып алдым. Бір уақытта кооперативтен шыққым келді. Мен сол жерден сатып алғанымның бәрін өзіммен ала кеткім келеді, маған салық сала ма? Кооперативтен қалай шығамын?
Қ.Ш.: Заң бойынша кооперативтен шыға аласыз, ол үшін өтініш жазасыз, кооператив сіздің үлесіңізді үлес түрінде немесе материалдық ресурс түрінде бөліп беруі керек. Сөйтіп тып-тыныш шығып кетесіз. Мынаны түсініңіздер, кооперативке салған сомалар біріншіден, таза пайдаға салынады, бұл өте маңызды. Сіз барлық салықтарды төледіңіз. Осыған дейінгі алған нәрселеріңіздің бәрі сіздікі. Оған қоса бұл үлес оп-оңай өсуі мүмкін, әдетте солай болып жатады.
Ж: Басында біз bitcoin туралы айттық. Негізінде, биткоин дегеніміз жарна ма?
Қ.Ш.: Шын мәнінде, bitcoin дегеніміз не? Сіз компьютер арқылы генерациялайтын және растайтын кейбір ақпарат пен қуатты сақтау үшін орын бересіз. Сізге ақша берілмейді, олар сізге жарна береді. Ол бағалы қағаз емес, ол ақша емес. Bitcoin – бұл жеке тәуелсіз нарықтық құны бар жарна.
М.Б.: Bitcoin-ді криптовалютаға сәйкестендіруге тырысты. Соңғы, бір жарым жыл немесе екі жыл ішінде bitcoin дееніміз криптовалюта деп айтып жүргенін естімедім. Содан кейін олар акция секілді, оларды бірінші деңгейдегі банктер реттейді. Мен мұны естіп жүрген жоқпын. Демек, биткоин – бұл таза жарна.
К.Ш.: Бұл ақша түрінде емес, жарна түрінде төленетін кооперативтік жарна, яғни ақпаратты сақтауға, компьютеріңіздің белгілі бір қуатын беруге деген міндетіңіз. Айтпақшы, бухгалтерлік есеппен және бұлтты бухгалтериямен байланысты қандай да бір криптовалюта пайда болса, мен таңғалмаймын. Максим Анатольевич, сіздің креативті тобыңыз криптовалюта жасаса, токен жасаса, мен бірінші болып жазылар едім, осыны күтемін. Бұлтты бухгалтерияның болашағы зор, мен сол жерге жарнашы болғым келеді.
Ж: Мұның бәрі қызықты ғой, бірақ енді кооперативтер туралы осы тақырыпқа кенеттен қызығушылық танытқан кәсіпкерлер үшін бұны қалай қолдануға болады. Мінеки, кәсіпкер осы ақпаратты ойлап, оянады, оны қалай қолданады, жарнаға салатын инвесторлардың бәрін қалай жинайды, адамдарды қалай біріктіреді?
Қ.Ш: Мен Ұлттық Кәсіпкерлер палатасына біздің жұмысымызды қолдағаны үшін өте ризамын. Мен осындай ниет білдірген кәсіпкерлерге Алматы қаласының Ұлттық Кәсіпкерлер палатасына жүгінуді ұсынамын, біз қуана көмектесеміз. Шеринг экономикасы келетін кез келген сала тез арада шерингке айналады, өйткені шеринг үлкен қарқынмен кеңейіп келеді. Есіңізде бар шығар, бір кездері такси парктері болған, мінеки, адамдар шеринг келгенде бәрін басып алды, бұл Яндекс такси немесе Uber. Такси парктері жоқ болып кетті. Такси иелері кедей және бақытсыз болып қалды деп айта алмаймын. Олар көбірек пайда таба бастады, өйткені шеринг экономика кәсіпкерлерге әлдеқайда көп пайда әкеледі. Тұтынушылар тауарлар мен қызметтерді арзан бағамен алса да, мұнда бәрі ұтады.
Ж: Такси парктері Яндекспен жұмыс істей бастады, сөйтіп толығымен шерингке айналды.
М. Б.: Такси парктері – бұл бір нәрсе, ал кооперативтер, айталық, Virgin авиакомпанияның ұшағындағы әрбір орындық бір адамға тиесілі екен.
Қ. Ш.: Иә, шынымен де, Virgin-де өзінің жарнашылары бар. Олар жылына екі рет тегін ұшады. Қалған уақытта жарна оған пайда әкеледі. Бұл жердегі ең қызықты нәрсенің не екенін білесіз бе? Менің мейрамханам да, дүкенім де болды. Кәсіпкердің ең үлкен проблемасы қандай? Кез келген кәсіпкер пальма ағаштарының астында жатып, бамбук шегуді армандайды, мұның бәрі ертегі. Кез келген кәсіпкер өз кәсіпорнында тұрады, ол сол жерде түнейді. Тек жарнашылары көп кооперативтік формаларда бақылау мәселесі кәсіпкерден алынады. Неліктен кооперативтер кәсіпкерге ең аз жүктеме кезінде ең үлкен пайда әкеледі. Доллар бағамы көтерілген кезде кредит алған кәсіпкерлер өздеріне тауар сатып алды, олар бірден құлады да, өлді. Ал кооперативтік дүкендердегі жарнашылар «Ханымдар мен мырзалар, доллар бағамын көріп тұрсыздар, дүкенімізді аман алып қалу үшін 10 мың теңгеден жинау керек» деді. Дүкеніңізде жүз-екі жүз жарнашы болса, олар 10 мың теңгеден тастаса, дүкеніңіз аман қалады.
Ж: Бұл тұрақты IPO ма сонда?
Қ.Ш.: Иә, бұл тұрғыдан да жағдай өте икемді. Олар оны бәрібір түрлендіреді, олар жарнаның қосымша құнын қосады, бірақ дүкендер аман қалады. Сондықтан кәсіпкерліктің кооперативтік нысаны – бұл барлық кәсіпкерлер үшін ең болашағы зор, ең тиімді және ең жақсы екенін айтып келемін. Егер кәсіпкерлер мұны әлі түсінбесе, олар кооперативтік кәсіпорындардың өз саласына келуін күтеді, сөйтіп, олар бәсекеге қабілетсіз болады.
Ж: «100 теңгең болғанша 100 досың болсын» деген сөз кооперативтерді мүмкіндігінше дәл сипаттайтын сияқты.
Қ.Ш.: Досыңыз болатын 100 клиентіңіз болсын.
М.Б.: Егер шеринг экономика тақырыбын өрбітетін болсақ, менің ойымша, шеринг экономикасы бола алатын барлық нәрсе шеринг экономикасы болуы керек, сонда аман қалады.
Қ.Ш.: Иә, солай. Халықтың ақшасы жоқ жағдайларда, бағалар шарықтап қымбаттаған жағдайларда, еліміздегі халықтың әлеуметтік қауіпсіздігіне қол жеткізуіне мүмкіндік беретін жалғыз жол. Әр ауладағы әр пәтер өзі үшін бір килограмм картоп сатып алса, әрине, кәсіпкер тәуекелге барады, сондықтан әр пәтерге картопты ең қымбат бағамен сатады. Ал егер олар бүкіл аула болып бір кооперативке біріксе, олар сол картопты 500 теңгеден емес, олар 100 теңгеден алады.
М. Б.: 100-ден емес, кем дегенде 250 теңгеден шығар.
Қ.Ш.: Жоқ, 100 теңгеден. Мен Алматы облысының кәсіпкерінен «Күн сайын бір отбасын бір килограмм картоппен қамтамасыз ету үшін пай жарна қанша тұрады?» деп сұрадым. Оның не айтқанын білесіз бе? Ол «жылына небәрі 9000 теңге» деді.
М. Б.: Бір отбасына жылына 365 кг картопқа 9 000 теңге кете ме?
Қ.Ш.: Бұл қалай шығады? Кәсіпкер үшін ең сезімтал уақыт қандай? Көктем, бұл кезде оның себетін тұқымы болмайды. Жаз, бұл кезде жерді жыртып, суару керек. Ол ақша таба алмайды. Ол аулаға келеді. Тұрғындардың басын біріктіреді де, «Мен сіздерге картоп берейін. Сіздер маған тұқым сатып алу үшін, жерді жырту үшін, бәрін суару үшін ақша жинап беріңіздер. Есесіне мен сіздерге картопты өзіндік құны бойынша сатамын. Сіздермен бірге өсірген картоптың артығын нарықтық құн бойынша нарыққ а сатамын» дейді. Олар жарнаның қанша тұратынын есептейді. Алматы облысында картоп өсірудің өзіндік құны өте жоғары, олар жылына 9 000 теңге пай жарнасын салады. Сөйтіп отбасы күн сайын бір килограмм картоппен қамтамасыз етіледі.
Ж: Осы сөздермен мен бүгінгі эфирді аяқтауды ұсынамын. Менің миым расында да жарылды. Осы тақырыпқа қызығушылық танытқан барлық кәсіпкерлер Атамекен өңірлік кәсіпкерлер палатасына жүгіне алады деп ойлаймын
Қ. Ш.: Біз міндетті түрде көмектесеміз. Бұл біздің ұйымның миссиясы. Жалпы мен патриотпын, тура мағынада айтып тұрмын. Мен біздің тұрақты және жақсы қоғамда өмір сүргенімізді қалаймын. Кооперацияның жақсы нәтиже беретінін білемін. Оған қатысайық.
Ж: Бұл біздің соңғы кездесуіміз емес деп ойлаймын, тағы да қайталаймыз.
К. Ш.: Мен бұлтты бухгалтерияның биткоиндерін күтемін, бұл интрига, мен күтемін!
Ж: Қымбатты достар, бізбен бірге болғандарыңызға рақмет, керемет кеш болсын!
М.Б. - Максим Барышев, «Атамекен» ҰКП Алматы қаласы бойынша кеңесінің төрағасы, «Учет» компаниялар тобының негізін қалаушы және иесі.
Қ.Ш. - Қазыбек Шайх, ҚР ҚР Ұлттық кооперативтер және экономикалық қоғамдастықтардың басқа да нысандары қауымдастығының төрағасы.
С: Басында кәсіпкер ақшаға, арзан ақшаға және бірден қол жеткізе алатынын айттыңыз.
Қ.Ш.: Біз қазір бұлтты бухгалтерия туралы жағдайды айтып отырмыз. Жалпы, кооператив туралы, оның құрал ретіндегі қызметіне тоқталайық.
Ж: Мысалмен келтіресіз бе?
Қ.Ш.: Бәрі өте қарапайым, өз бизнесіңізді сапалы бастауға болады, оның үш негізгі стратегиясы бар. Бірінші стратегия, ол ең жылдам, бірақ тиімді емес. Сіз банкке барып, қымбат кредит аласыз, қандай да бір кепіл бересіз. Бірақ қазір бізде бәрі кепілде тұрғанын, кредиттің көп екенін ескерсек, бұл бір фантастика.
Ж: Иә, нәтижесінде бағалау құнының 30-35%-ын аласыз.
Қ.Ш.: Кредит алу арқылы өзіңіз үшін емес, кәсіпкерге жұмыс істейсіз, сіз банк үшін жұмыс істейсіз, өйткені ол өз тәуекелдерін өтеуі керек, түптеп келгенде, бұл мәмілені қандай да бір маржамен жабуы керек. Бұл әдіс тез, бірақ тиімді емес.
Екінші жол бар – инвесторларды тарту. Бірақ мұнда бір ерекшелік бар. Егер компанияңызда жақсы кэшфлоу болмаса, көрсетуге болатын тартымды айналым болмаса, инвесторды тарта алмайсыз, инвестор қызығушылық танытпайды.
Тағы бір жол бар, сіз қандай да бір мемлекеттік тендер ұта аласыз, содан кейін сол мемлекеттің берген ақшасы есебінен өз бизнесіңізді көтере аласыз, бұл да фантастика сияқты. Бірақ бұл да миф. Қазір бұл қиын, өйткені мемлекет те қазір өз қаражатын үнемді пайдалануда. Шамасы, олар да бұлтты бухгалтерияға жазылған сияқты, осының арқасында олар өздерінің қаржылық құралдарын тиімдірек пайдалануға тырысады, сол себепті олар «бізге қызмет көрсет, біз саған төлейміз» дейді.
М.Б.: Тендер ұтып алған кезде артынан тексеру жібереді. Сондықтан кредит алған тиімдірек.
Қ.Ш.: Қазіргі бүкіл әлемде рекорд жасап жатқан төртінші әдіс бар. Сіз тұтынушыларыңызды экономикалық қоғамдастыққа біріктіре аласыз, олар сіздің өнімдеріңізге алдын ала ақша тапсырады, сізге кредит алудың қажеті жоқ, сіз жеңілдік бағамен жарнаны шығару арқылы кепілдендірілген жеткізушілерді аласыз. Мен сізге ең оңай жолын айтайын. Кеше ғана Шығыс Қазақстан облысындағы бір кәсіпкермен кездестім, ол ковид жағдайында көмектесетін керемет суперпрепаратты сатады екен. «Марал тамыры» деп аталады. Бұл керемет өнімді Алматының дәріханаларында бөлшек саудамен 100 грамын 50$ сатып алып ішеміз. Ол: «Мен бір килограмын 50$ беруге дайынмын» дейді, яғни бұл 10 есе арзан. Біз жарнашылар бірігіп, осы марал тамырының бір килограмын 50$ сатып аламыз, демек 10 есе арзан бағамен сатып аламыз. Бұл біздің денсаулығымызды ковидтен және басқа аурулардан құтқаруға көмектеседі, сіз жарнаны сатып алдыңыз, сондықтан марал тамырының кем дегенде 10 кг 50$ (бір килограмын) алуға құқыңыз бар. Сіз олардың 100 грамын 50$ деп бөле аласыз, демек 10 есе қымбаттады.
Ж: Бұл тақырып менің миыма қатты әсер етті, ал менің санам бұрын және кейін деп екіге бөлінді. Енді жылжымайтын мүлікке келейік.
Қ.Ш.: Бұлтты бухгалтериясымен менің миыма әсер еткен Максим Анатольевичке жауабым – кооперация.
Ж: Жылжымайтын мүлікті тұтынушыға қалай қолжетімді етуге болады. Бағалар шарықтап жатыр. Бұған бірдеңе істеу керек.
Қ.Ш.: Мен жақында телеарнаға бұл туралы өз пікірімді білдірдім, Қазақстанда жылжымайтын мүлік сатып алудағы ең үлкен проблема – өзіңе пәтер сатып алу үшін банкке екі пәтер беруің керек. Бұл жаман деп айта алмаймын, банктің арқасында өзімізге пәтер сатып ала аламыз, бірақ шындық мынада: жылдық 20 пайыз немесе тіпті, жылдық 15% - 20-25 жылға шаққанда өте жоғары пайыз... Бұл бір жағынан мүмкіндік, бірақ екінші жағынан, өзіңе бір пәтер, банкке екі пәтер, мемлекетке салық түрінде бір бөлменің ақшасын төлеу деген сөз.
Бұл тұрғыдан алғанда, кооперация жылжымайтын мүлікті 0 теңгеге сатып алуға мүмкіндік береді, бұл фантастика сияқты естіледі, бірақ 0 теңге дегеніміз – нақты факт.
М.Б.: Менің есімде қалғаны, Кеңес Одағында адамдар өздері салған тұрғын үй кооперативтері болатын. Олар құрылыс материалдарын сатып алатын, жұмыс уақытынан кейін құрылысқа өздері атсалысатын немесе жұмысшыларды жалдап, пәтерді өте қолжетімді бағамен сатып алатын.
Қ.Ш.: Мынадай ерекшелік бар. ТҚК (тұрғын үй-құрылыс кооперативтері) бар, олар заң бойынша өте шектеулі. Жарнашылардың саны пәтерлер санына сәйкес келуі керек. Олар тек көпқабатты үйлер салады. Заң толығымен сәтті болып шыққан жоқ, көптеген шектеулер бар, бірақ үйлерді тұтынушылар кооперациясы арқылы салуға болады. Яғни, бір жерге араластырып, бизнес-орталық, коммерциялық алаңдар мен пәтерлер салуға болады. Сонымен қатар, бұл жердегі ерекшелік – сіз тек өзіңіз үшін үй саласыз. Тұтыну кооперативтері кез келген адамға үй сала алады.
Ж.: Осы сәттен бастап толығырақ тоқталайық. Қазір кәсіпкерлер бізді тыңдап жатыр, біз оларға 0 теңгеге пәтер сатып алуға болатынын айттық. Бізге осы схеманы беріңізші, өтінемін.
Қ.Ш.: Мысал. Сіз 10 қабатты ғимарат салып жатырсыз. Жарна шығынды әдіспен бағаланады. Шығын әдісі дегеніміз не? Бұл ешқандай кіріссіз, он қабатты үйдің тікелей шығындары, сонымен қатар кейбір коммерциялық алаңдар. Олардың ішінде 5 қабатты жарнашылар өздеріне пәтер ретінде алады, қалған 5 қабатты нарыққа нарықтық бағамен сатады. Бұл ТҚК мен тұтыну кооперативінің айырмашылығы. Егер сіз 10 қабатты үй салып, бәрін өзіңізге қалдырсаңыз, бұл ТҚК болар еді. Кооперативтің өзіндік құны бойынша тауарды немесе қызметті тек жарнашыларға, кооператив мүшелеріне қатысты жүзеге асыруға құқылы. Егер олар нарыққа коммерциялық құны бойынша сататын болса, соның есебінен іс жүзінде бірге екі есе мөлшерінде табыс түседі, ал жарнашылардың өздері үшін салып жатқан пәтерлері нөлге теңгеге айналады. Сонымен қатар олар тұрақты түрде жалға беретін коммерциялық алаңдар бар, бұл коммуналдық төлемдерді толығымен төлуге болмаса да, едәуір азайтуға мүмкіндік береді. Бұл өте маңызды. Және ол барлық жерде жұмыс істейді.
М.Б.: Демек, схема мынадай ғой, мысалы, мен кәсіпкермін және өзіме пәтер сатып алғым келеді, мен алдын ала төлемнің белгілі бір мөлшерін шығынды әдіспен төлеймін, демек мен жарна сатып аламын, содан кейін үй салынады, үй пайдалануға берілгеннен кейін сатып алынбаған пәтерлер нарыққа сатылады, ал кеңсе бөлмелері жалға беріледі. Нәтижесінде нарықтық құн бойынша сатылған пәтерден соманың бір бөлігін немесе барлығын қайтарамын, сонымен қатар коммуналдық қызметтер үшін төлемеймін, өйткені коммерциялық алаңдар жалға беріледі. Жалпы бұл заңды ма?
Қ.Ш.: Әрине, заңды. Бізде «Тұтынушылар кооперациясы туралы» заң бар. Жалпы, 2012 жыл БҰҰ-ның «Кооперация жылы», бүкіл әлемдегі кооперацияны қолдау жылы болып жарияланды. Өйткені БҰҰ 2009 жылы арнайы қарар қабылдады, онда кооперативтер кедейлікпен күресудің ең жақсы түрі екені айтылған болатын. Адамзат ойлап тапқан ең жақсы нәрсе.
Қ.Ш.: Кооперативтердің тарихта қалай пайда болғанын айта кетейін. Алғашқы ресми түрде тіркелген заңды кооператив Ұлыбританияда 1825 жылы пайда болды.
Оның мәні мынада болды: ақшасы қашанда толығымен жете бермейтін жұмыс беруші қызметкерлерінің жалақысын үнемі көтере алмайды. Бизнесмендер, кәсіпкерлер қашанда өте креативті адамдар болған ғой. Ол шығындарымды көбейтпей, қызметкерлерімнің жалақысын қалай көтерсем екен деп ойланады. Бұл мүмкін емес сияқты. Сөйтіп бұның өте оңай екенін түсінді де, кооператив құрды, яғни заңды тұлға, енді бұл кооператив екі мәселені шешті: біріншісі – жалақыны өз шығынын арттырмай көбейту. Екінші міндет – осы сапалы қызметкерлерді сақтап қалу. Ол кооператив құрды. «Егер менің жарнашыларым болсаңыздар, жалақыларыңыздың бір бөлігін кооперативке аударамын, ал кооператив сізге қажет нәрсені сатып алып береді» деді. Сіздердің әрқайсыларыңыз бір килограмм картоп, сәбіз, пияз немесе ет алмайсыз, кооператив мың жұмысшының атынан базарға барып, 50% жеңілдікпен көтерме бағамен сатып алады. Нәтижесінде жұмыс беруші жалақыны көтермеді, яғни жұмыс беруші өз жұмысшыларына кететін шығынды көтермеді, бірақ іс жүзінде қызметкерлерінің жалақысын 50%-ға көтерді. Яғни, олар ақшаларын үнемдеді, енді отбасына жұмсай алады, әйеліне зергерлік бұйымдар сатып алады немесе пәтер сатып алады. Осылайша оларда бос ақша пайда болды. Сонымен қатар, жұмыс беруші де ұтты: қызметкер бұл жеңілдіктерді тек онымен жұмыс істеу арқылы алды. Бұл 1825 жылы экономикадағы жаңалық болды.
М.Б.: Яғни, адамдар жұмыстан шықпады, өмір бойы жұмыс істеді, өмірлерін осы кооперативпен байланыстырды, балаларын да сонда орналастырды.
Қ.Ш.: Иә, иә, олардың бәрі жарнашы болуға ұмтылды. Мінеки, 1825 жылы алғашқы кооператив пайда болған екен. 1829 жылы тек Ұлыбритания аумағында 2 миллион жарнашы ресми түрде тіркеліпті. Бұл екі миллион қазір ешкімді таңғалдырмайды, бірақ ол кезде халық саны аз болды. 1832 жылы 4 миллион жарнашы болды, оның ішінде Ұлыбритания аумағында 3 миллион, Германияда миллионға жуық және белгілі бір бөлігі Францияда болған, осылайша адам саны геометриялық прогрессиямен өскен.
Ж: Кез келген бизнес үшін бұл сатып алушылар мен клиенттердің дайын бірлестігі.
Қ.Ш.: Жалпы, бұл кедейлерді қолдау үшін ойлап табылды, бірақ оны әдеттегідей бай адамдар пайдаланды, өйткені кәсіпкерлер кооперативте көп ақша жинала бастағанын түсінді, ақшаның көп болғаны соншалық, егер бұл кооперативке медициналық орталықты тіркесеңіз, бұл бірден бай медициналық орталыққа айналар еді. Себебі оның жүз клиенті бар немесе мыңдаған клиенті осы кәсіпорында жұмыс істейді. Егер сіз оған балабақшаны тіркесеңіз, ол кепілдендірілген клиенттермен қамтамасыз етіледі. Онда үлкен қаржылық масса жинақтала бастайды.
БҰҰ жанында Халықаралық кооперативті альянс деген ұйым бар. Олардың деректері бойынша 1 млрд-тан астам адам қандай да бір кооперативте жарнашы болып табылады. Рас, мен статистиканы қарадым, бұл қашанда экономикалық дамыған елдерде және ЭЫДҰ елдерінде болған екен. Жарна шығарылатын қоржындар жылына шамамен 7 триллион АҚШ долларын құрайды.
М.Б.: АҚШ туралы сұрағым келіп еді, ол жерде құрылыс, нақтырақ айтқанда, тұрғын үй құрылысы жарна түрінде бөлінді, 2008 жылы АҚШ-қа әсер еткен дағдарыс болды, бұл осы кооперативтермен байланысты еді. Бұны жаңалықтардан, орыс тіліне аударылған деректердің үзінділерінен естігенмін. Бірақ бұл Америка Құрама Штаттарында қалай болды.
К. Ш: Менің ойымша, Америка Құрама Штаттарында әдеттегідей, махинация орын алған сияқты. Өйткені жарналық құрылыс бұл құрылыстың ең тиімді түрлерінің бірі екенін білесіз. Тағы бір мәселе – өте ашкөз кәсіпкерлер болады. Кооперативте аннуитеттік төлемдер, ғимаратты сатып алу бойынша кепілдендірілген төлемдер пайда болады. Бизнесмендер пәтерді сатып алуға кепілдік берілген түсіп тұрған жарнаның, аннуитеттік төлемдердің жекелеген келісімшарттарын өздері жүргіземіз деген шешім қабылдады. Бизнесмендер бұл ақшаны айналдырып, қосымша ақша тапқылары келді.
Ж: Мұнда адамның ашкөздігі ықпал етіп тұр ғой. Кооперативте осы ашкөз адамдарды қандай да бір жолмен реттейтін орган бар ма?
Қ.Ш.: Бұл неге керек? Кооператив жарнашылардың тұрғын үйді мүмкіндігінше төмен бағамен сатып алуын қамтамасыз етеді. Кәсіпкер «Әкелген шарттарыңды» (кооперативтің ең құнды нәрсесі – жарнашылардың тұрақты төлемдер шарты) көрсет дейді. Кәсіпкер «Мен сенің ақшаңды айналдырамын» дейді. Ақша емес, әлі ақша жоқ, бірақ белгілі бір қаржылық міндеттемелердің түсуіне кепілдік беретін келісімшарт, міндеттеме бар. Кооператив дайын, оның міндеті тағы да қайталап өтемін, тұрғын үй құнын барынша арзандату, жарнашыларына үй сатып алып беру, бұл өте маңызды.
Ж: Біз тұрғын үй туралы айтып жатырмыз, ал кооператив мүшелері iPhone, машина секілді кез келген өнімді сатып ала ма?
Қ.Ш.: Мен ылғи iPhone-ды мысалға келтіремін. Біз iPhone-ды жаңадан шыққан кезде екі мың долларға аламыз, ал қалған уақытта ешкім iphone-ды алғысы келмейді, iphone – бұл басқаларға бір нәрсені дәлелдеу немесе қызға ұнау үшін қажет құрал. Жаңа ұялы телефон қашанда өте қымбат, мұны бәрі біледі, ал кооперативтің мәні неде? Біз сияқты жарнашылар жиналамыз да, мыңдаған iPhone сатып аламыз. Әрине, кез келген жеткізуші, кез келген дилер бізге оны барынша төменгі бағамен беруге дайын. Бұл шамамен 400$ айналады. Және бірнеше есе арзан. Мен iPhone тұтынушылары ретінде бірігіп, заңды тұлға ретінде iPhone-ды шамамен 400$ сатып алып жатқан кооперативтерді көрдім. Демек, бұл 5 есе арзан. Бірақ олар бұның үстінен де ақша табуы керек. Кімде-кім мүшелік жарна енгізсе, әдетте, бұл 2000 доллар, олар iPhone-ды тегін алады, ал артығын кооператив нарыққа сатады да, олардың iPhone сатып алу шығындарын өтейді, бірақ 6 мың доллар көлемінде аздаған пайда табады.
Ж.: Бірақ 2 мың доллар көлемінде тәуекел бар, мың адам екі мың доллардан салса, 2 миллион доллар болады, содан кейін бұл коопераивті құрған адам Қытайға барып, келмей қоюы мүмкін ғой.
Қ.Ш: Бұл ең үлкен тәуекел. Сондықтан біз ұлттық ұйымымызды өзін-өзі реттейтін ұйым ретінде тіркедік. Біз нарықта тәуекелдерді елеусіз ететін ойын ережелерін жасау үшін жұмыс істейміз. Себебі құрылған кооператив алдымен белгілі бір процедуралардан өтуі керек деп айтамыз. Сіз қалаған жерге ақша жібере алмайсыз. Сертификатталған жеткізушілерге ақша жібересіз. Ақшаны қайда жіберетініңізді, ақшаны қайда жинайтыныңызды көрсетіңіз, бұл біз үшін өте маңызды. Біз банктен олардың шығындарын бақылауды талап етеміз. Неліктен барлық қаржы пирамидалары тұтыну кооперативі негізінде пайда болады, өйткені біріншіден, заңды түрде қазбалау мүмкін емес; екіншіден, белгілі бір жеңілдіктер бар, соның ішінде салық жеңілдіктері бар, өйткені кооператив коммерциялық емес ұйым болып табылады, егер сіз бүкіл ақшаны жарғылық мақсаттар мен міндеттерге жұмсасаңыз, яғни өз жарнашыларыңызға өнім жеткізсеңіз, салық болмайды. Бұл өте маңызды, iPhone сияқты өте қымбат кооперативтерді көрдім.
Әртүрлі кооперативтер бар. Мені таңғалдырған кооператив – Ресейдегі кооператив болды, олар иттерге азық сатып алады екен. Олардың мыңдаған жарнашылары болғандықтан, олар азықты тікелей өндірушіден 50% жеңілдікпен сатып алады. Біз иттерге арналған азықты iPhone-ға қарағанда жиі қолданады екенбіз.
М.Б.: Иттерге арналған азық Марс компаниясының негізгі табысы екенін білесіз бе? Мен батончиктер екен деп ойласам, олардың негізгі табысы ит азығы екен.
Қ.Ш.: Тұтынушылардың өздері үшін тауарлар мен қызметтерді арзан бағада сатып алу үшін бірігетін бизнестің шеринг моделі кез келген бизнесті дамытудың құралы екенін түсініңіздер. Егер бүгін кәсіпкер өз бизнесін шеринг форматында жүргізуді үйренбесе, олар бастапқыда-ақ құрдымға кетеді. Олар қажетті қаржыны тарта алмайды. Ең бастысы – қаржы алып, бизнесті құру. Бұл мәселенің жартысы, екінші мәселе – сату. Кооперативтерге маркетинг департаментіне қаражат жұмсаудың қажеті жоқ, кооператив бұл мәселені толығымен шешеді.
Ж: Сату бөлімі қажет емес.
Қ.Ш.: Кәсіпкер артық кірісті қалтасына сала алады, бұл өте маңызды.
М.Б.: Олай болса, кеңсе салуға болады делік, онда кәсіпкерлер екі адам отыратын 100 шаршы алаңды жалға алмайды, оған екі орындық, компьютер қажет, ал мынау бүтіндей бір кеңсе. Оның үстіне кеңсе күндіз бос емес, бірақ мен түнде жұмыс істейтін кәсіпкерлерді білемін. Адамдар отырды да, үйлеріне қайтты. АТ мамандары мен кәсіпкерлер түнгі ауысымға келді, түнгі кәсіпкерлер келді. Онда бұл кеңсенің шерингін екі есе толтыруға болады ғой.
Қ.Ш.: Мен мұндай модельді бизнес-орталықтарда қолдандым, әсері күшті. Ол кезде коворкинг деген ұғым болған жоқ, бұл 2006 жыл болатын, мен виртуалды кеңсе ұғымын енгіздім.
Ж: Өкінішке орай, біздің бағдарлама небәрі бір сағат болады, ал кооперация тақырыбын қайта-қайта талқылағым келіп тұр. Бүгін қонақтарымызбен көп ақша жұмсамай қалай ақша табуға болатынын талқылап отырмыз.
Қ.Ш.: Қазір Алматы облысында Алматы облысының әкімі Амандық Ғаббасұлы Баталовтың қолдауымен өте қызықты жоба іске асырылып жатыр. Қызықты жоба жасалды. Бастамашысы – Алматы облысының Іскер әйелдер кеңесі Рима Аждарқызы Салықова, ол Алматы облысының Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының Өңірлік кеңесінің төрағасы. Олар өте қызықты жоба жасады. Біздің қауымдастық ҚазАвтоЖолмен меморандумға қол қойды, өйткені кооперация арқылы жол бойындағы инфрақұрылымды дамыту – ең жақсы құрал.
Бұған бірінші кезекте Алматы облысы назар аударды, себебі жақын жерде орналасқан қой. Біз олармен жиі-жиі семинарлар өткізіп тұратынбыз. Сонымен олар не істеді? Бізде көп балалы аналарға, аз қамтылған аналарға арналған 500 000 теңгелік гранттар бар. Өкінішке орай, бұл 500 000 теңге көп балалы аналардың экономикалық жағдайына ешқандай әсер етпейді, өйткені 500 000 бұл өте аз. 500 000 теңгеге бизнесті ұйымдастыру дегенге өзім сенбеймін. Қаншалықты құрметпен қарасам да, бұл мүлдем мүмкін емес нәрсе. Бірақ сіз 200 көпбалалы ананы біріктіріп, оларға 500 000 теңгеден грант берсеңіз, сізде 100 млн теңге болады. Онымен қатар бір ерекшелік бар. Алматы облысының іскер әйелдер кеңесі тағы 200 кәсіпкер әйелді біріктірді, олар да 500 000 теңгеден қосты, сөйтіп бірге 200 млн. теңге жинады. Олар қазір жол бойындағы сервис кооперативтерін ашып жатыр. Бұған мейрамхана, қонаүй, жылы дәретхана және жол бойындағы барлық қызмет қамтылады. Олардың жобасы керемет болып шықты, ал кәсіпкерлер, қоғам қайраткерлері гранттарды ақша түрінде бермейді, олар гранттарды жарна түрінде береді, оның артында әлгі 500 000 теңге тұрады, сонымен қатар іскер әйелдердің қолдауымен бизнесті қалай жасау керектігін білетін кәсіпкерлер қосылды. Көпбалалы аналар бизнесті қалай жүргізу керектігін білмеуі мүмкін, ал кәсіпкерлер біледі. Алдын ала деректер бойынша, көпбалалы аналар 500 000 тг тез жұмсап тастар еді, сөйтіп олардың өмірі өзгермес еді. Ал осы жоба арқылы олардың әрқайсысы жыл сайын 1,6 млн теңге табыс табады. Бұл ақша түрінде берілмейтіні түсінікті, бұл жарна ғой, кооператив коммерциялық мақсатты көздейді. Бірақ көпбалалы аналар 1,6 млн. теңгеге азық-түлік, киім-кешек сатып алуға, баспанаға ақы төлеуге мүмкіндік алады. Бұл жұмыс істейтін супер қайырымдылық жобасы. Яғни, мемлекет тек бір рет ақша берді, енді ол жылдар бойы жұмыс істейді. Олар 1,6 миллионды алдын ала болжамды түрде, ең пессимистік сценариймен айтып отыр. Ең бастысы, Алматы облысындағы кәсіпкерлерге қайырымдылық көмек қажет емес. Олар өз жарналарына жақсы кіріс алады. Біріншіден, оларға осы инфрақұрылымда өзіндік құн бойынша қызмет көрсетіледі, сонымен қатар жақсы табыс табады. Алматы облысының Іскер әйелдер кеңесіне кіретін бұл кәсіпкерлер өз өнімдерін сату орындарын тапты. Енді олар картоп, сәбіз, ет, тауық, жұмыртқа өсіріп, соның бәрін сатады. Бұл жүздеген жұмыс орны. Сондықтан кооператив халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау моделі ретінде ең жақсы құрал болып табылады. Қазақстанның барлық өңірлері қазір Алматы облысында жүзеге асырылып жатқан осы тәжірибені пайдаланғанын қалаймын. Мұның бәрі жұмыс істейді. ҚазАвтоЖол оларға осы ауыспаларды тегін берді. Олар жол бойындағы қызмет көрсету объектілері орналасуы үшін сол жердегі автотұрақтарды бетондады. Сонымен қатар оларға дәретханаларды ұстауға ай сайын 83 000 теңге төлейді. Бұл өте керемет жоба.
Ж: Мен кооперативке ақша салдым, ол жерден iPhone, машина, пәтер және басқа да жылжымайтын мүлік сатып алдым. Бір уақытта кооперативтен шыққым келді. Мен сол жерден сатып алғанымның бәрін өзіммен ала кеткім келеді, маған салық сала ма? Кооперативтен қалай шығамын?
Қ.Ш.: Заң бойынша кооперативтен шыға аласыз, ол үшін өтініш жазасыз, кооператив сіздің үлесіңізді үлес түрінде немесе материалдық ресурс түрінде бөліп беруі керек. Сөйтіп тып-тыныш шығып кетесіз. Мынаны түсініңіздер, кооперативке салған сомалар біріншіден, таза пайдаға салынады, бұл өте маңызды. Сіз барлық салықтарды төледіңіз. Осыған дейінгі алған нәрселеріңіздің бәрі сіздікі. Оған қоса бұл үлес оп-оңай өсуі мүмкін, әдетте солай болып жатады.
Ж: Басында біз bitcoin туралы айттық. Негізінде, биткоин дегеніміз жарна ма?
Қ.Ш.: Шын мәнінде, bitcoin дегеніміз не? Сіз компьютер арқылы генерациялайтын және растайтын кейбір ақпарат пен қуатты сақтау үшін орын бересіз. Сізге ақша берілмейді, олар сізге жарна береді. Ол бағалы қағаз емес, ол ақша емес. Bitcoin – бұл жеке тәуелсіз нарықтық құны бар жарна.
М.Б.: Bitcoin-ді криптовалютаға сәйкестендіруге тырысты. Соңғы, бір жарым жыл немесе екі жыл ішінде bitcoin дееніміз криптовалюта деп айтып жүргенін естімедім. Содан кейін олар акция секілді, оларды бірінші деңгейдегі банктер реттейді. Мен мұны естіп жүрген жоқпын. Демек, биткоин – бұл таза жарна.
К.Ш.: Бұл ақша түрінде емес, жарна түрінде төленетін кооперативтік жарна, яғни ақпаратты сақтауға, компьютеріңіздің белгілі бір қуатын беруге деген міндетіңіз. Айтпақшы, бухгалтерлік есеппен және бұлтты бухгалтериямен байланысты қандай да бір криптовалюта пайда болса, мен таңғалмаймын. Максим Анатольевич, сіздің креативті тобыңыз криптовалюта жасаса, токен жасаса, мен бірінші болып жазылар едім, осыны күтемін. Бұлтты бухгалтерияның болашағы зор, мен сол жерге жарнашы болғым келеді.
Ж: Мұның бәрі қызықты ғой, бірақ енді кооперативтер туралы осы тақырыпқа кенеттен қызығушылық танытқан кәсіпкерлер үшін бұны қалай қолдануға болады. Мінеки, кәсіпкер осы ақпаратты ойлап, оянады, оны қалай қолданады, жарнаға салатын инвесторлардың бәрін қалай жинайды, адамдарды қалай біріктіреді?
Қ.Ш: Мен Ұлттық Кәсіпкерлер палатасына біздің жұмысымызды қолдағаны үшін өте ризамын. Мен осындай ниет білдірген кәсіпкерлерге Алматы қаласының Ұлттық Кәсіпкерлер палатасына жүгінуді ұсынамын, біз қуана көмектесеміз. Шеринг экономикасы келетін кез келген сала тез арада шерингке айналады, өйткені шеринг үлкен қарқынмен кеңейіп келеді. Есіңізде бар шығар, бір кездері такси парктері болған, мінеки, адамдар шеринг келгенде бәрін басып алды, бұл Яндекс такси немесе Uber. Такси парктері жоқ болып кетті. Такси иелері кедей және бақытсыз болып қалды деп айта алмаймын. Олар көбірек пайда таба бастады, өйткені шеринг экономика кәсіпкерлерге әлдеқайда көп пайда әкеледі. Тұтынушылар тауарлар мен қызметтерді арзан бағамен алса да, мұнда бәрі ұтады.
Ж: Такси парктері Яндекспен жұмыс істей бастады, сөйтіп толығымен шерингке айналды.
М. Б.: Такси парктері – бұл бір нәрсе, ал кооперативтер, айталық, Virgin авиакомпанияның ұшағындағы әрбір орындық бір адамға тиесілі екен.
Қ. Ш.: Иә, шынымен де, Virgin-де өзінің жарнашылары бар. Олар жылына екі рет тегін ұшады. Қалған уақытта жарна оған пайда әкеледі. Бұл жердегі ең қызықты нәрсенің не екенін білесіз бе? Менің мейрамханам да, дүкенім де болды. Кәсіпкердің ең үлкен проблемасы қандай? Кез келген кәсіпкер пальма ағаштарының астында жатып, бамбук шегуді армандайды, мұның бәрі ертегі. Кез келген кәсіпкер өз кәсіпорнында тұрады, ол сол жерде түнейді. Тек жарнашылары көп кооперативтік формаларда бақылау мәселесі кәсіпкерден алынады. Неліктен кооперативтер кәсіпкерге ең аз жүктеме кезінде ең үлкен пайда әкеледі. Доллар бағамы көтерілген кезде кредит алған кәсіпкерлер өздеріне тауар сатып алды, олар бірден құлады да, өлді. Ал кооперативтік дүкендердегі жарнашылар «Ханымдар мен мырзалар, доллар бағамын көріп тұрсыздар, дүкенімізді аман алып қалу үшін 10 мың теңгеден жинау керек» деді. Дүкеніңізде жүз-екі жүз жарнашы болса, олар 10 мың теңгеден тастаса, дүкеніңіз аман қалады.
Ж: Бұл тұрақты IPO ма сонда?
Қ.Ш.: Иә, бұл тұрғыдан да жағдай өте икемді. Олар оны бәрібір түрлендіреді, олар жарнаның қосымша құнын қосады, бірақ дүкендер аман қалады. Сондықтан кәсіпкерліктің кооперативтік нысаны – бұл барлық кәсіпкерлер үшін ең болашағы зор, ең тиімді және ең жақсы екенін айтып келемін. Егер кәсіпкерлер мұны әлі түсінбесе, олар кооперативтік кәсіпорындардың өз саласына келуін күтеді, сөйтіп, олар бәсекеге қабілетсіз болады.
Ж: «100 теңгең болғанша 100 досың болсын» деген сөз кооперативтерді мүмкіндігінше дәл сипаттайтын сияқты.
Қ.Ш.: Досыңыз болатын 100 клиентіңіз болсын.
М.Б.: Егер шеринг экономика тақырыбын өрбітетін болсақ, менің ойымша, шеринг экономикасы бола алатын барлық нәрсе шеринг экономикасы болуы керек, сонда аман қалады.
Қ.Ш.: Иә, солай. Халықтың ақшасы жоқ жағдайларда, бағалар шарықтап қымбаттаған жағдайларда, еліміздегі халықтың әлеуметтік қауіпсіздігіне қол жеткізуіне мүмкіндік беретін жалғыз жол. Әр ауладағы әр пәтер өзі үшін бір килограмм картоп сатып алса, әрине, кәсіпкер тәуекелге барады, сондықтан әр пәтерге картопты ең қымбат бағамен сатады. Ал егер олар бүкіл аула болып бір кооперативке біріксе, олар сол картопты 500 теңгеден емес, олар 100 теңгеден алады.
М. Б.: 100-ден емес, кем дегенде 250 теңгеден шығар.
Қ.Ш.: Жоқ, 100 теңгеден. Мен Алматы облысының кәсіпкерінен «Күн сайын бір отбасын бір килограмм картоппен қамтамасыз ету үшін пай жарна қанша тұрады?» деп сұрадым. Оның не айтқанын білесіз бе? Ол «жылына небәрі 9000 теңге» деді.
М. Б.: Бір отбасына жылына 365 кг картопқа 9 000 теңге кете ме?
Қ.Ш.: Бұл қалай шығады? Кәсіпкер үшін ең сезімтал уақыт қандай? Көктем, бұл кезде оның себетін тұқымы болмайды. Жаз, бұл кезде жерді жыртып, суару керек. Ол ақша таба алмайды. Ол аулаға келеді. Тұрғындардың басын біріктіреді де, «Мен сіздерге картоп берейін. Сіздер маған тұқым сатып алу үшін, жерді жырту үшін, бәрін суару үшін ақша жинап беріңіздер. Есесіне мен сіздерге картопты өзіндік құны бойынша сатамын. Сіздермен бірге өсірген картоптың артығын нарықтық құн бойынша нарыққ а сатамын» дейді. Олар жарнаның қанша тұратынын есептейді. Алматы облысында картоп өсірудің өзіндік құны өте жоғары, олар жылына 9 000 теңге пай жарнасын салады. Сөйтіп отбасы күн сайын бір килограмм картоппен қамтамасыз етіледі.
Ж: Осы сөздермен мен бүгінгі эфирді аяқтауды ұсынамын. Менің миым расында да жарылды. Осы тақырыпқа қызығушылық танытқан барлық кәсіпкерлер Атамекен өңірлік кәсіпкерлер палатасына жүгіне алады деп ойлаймын
Қ. Ш.: Біз міндетті түрде көмектесеміз. Бұл біздің ұйымның миссиясы. Жалпы мен патриотпын, тура мағынада айтып тұрмын. Мен біздің тұрақты және жақсы қоғамда өмір сүргенімізді қалаймын. Кооперацияның жақсы нәтиже беретінін білемін. Оған қатысайық.
Ж: Бұл біздің соңғы кездесуіміз емес деп ойлаймын, тағы да қайталаймыз.
К. Ш.: Мен бұлтты бухгалтерияның биткоиндерін күтемін, бұл интрига, мен күтемін!
Ж: Қымбатты достар, бізбен бірге болғандарыңызға рақмет, керемет кеш болсын!
© 2025 "Қазақстан Республикасы Кооперативтерінің және экономикалық қауымдастықтарының басқа да нысандарының ұлттық қауымдастығы"
Tilda Publishing